Birbirlerinden kilometrelerce uzakta yaşayan doğu ve batı insanı, tıpkı mesafelerde olduğu gibi kültürel açılardan da birbirlerinden uzak kalmışlardır. Genelde batının ana ilkesi “bireycilik, ben”; doğunun ise “birlik, biz” olmuştur. Batı mantıksal, bilimsel ve akılcı davranırken, doğu felsefesi erdem üzerine inşa edilmiştir ve hayata özverili yaklaşımı tercih eder, diğerlerinin memnuniyeti önemlidir. Batı sahip olmak ister, doğu ise gerçeği, anlamı bulmaya odaklanır ve fiziksel, ruhsal acıların nedenlerini araştırıp anlamak ister, acıların nedenlerini bulmak hayatı daha yaşanabilir hale getirir.
Doğu felsefesinde, Hinduizm’in kaynağı olan “vedalar” üzerine zamanla yeni yorumlar ve metinler yazılmıştır. Bu bilgilerin özü, farklı altı felsefi düşünce ile açıklanmıştır. “6 Darşana” yani “felsefi bakış” olan “Yoga, Samkhya, Nyaya, Vaişeşika, Purva Mimamsa, Uttara Mimamsa’dır”. Darşanalar gerçeğe bakışın bir yolunu gösterirler.
Yoga: Özü itibariyle birliğe gelmeyi, Brahma (Evrensel enerji) ve Atmanların (bireysel enerji) birliğini açıklamaktadır. Eylem ve düşüncenin bir uyum içinde olduğu durum anlamına da gelir.
Samkhya: Evreni oluşturan elementlerin incelenmesi, sıralanması, sınıflanması, beden ve ruh arasındaki ilişkileri açıklar. Üç guna (üç hal) psişik görünümlerini ele alarak yorumlar yapar. Ahlakı yetkinleştirir ve kurtuluşa götürür.
Nyaya: Varoluşun mantık ve düşünce yoluyla açıklanmasını sağlar. Vaişeşika: Varoluşun neden sonuç ilişkisine dayanarak incelenmesini sağlar.
Purva Mimamsa: Karma yasası, Tanrı, Tanrı’ya ulaşma yolları ile ilgili yöntemleri açıklar.
Uttara Mimamsa: Tanrı kavramını ritüellerin dışında düşünce yöntemiyle arayışı, bilgiyi kullanarak keşfetmeyi sağlar. Bu 6 felsefi yaklaşımdan biri olan Samkhya (veya Sankhya), Sanskrit dilinde “numaralandırma veya numara” anlamındadır. Evrenin bileşenlerinin sayısını ve niteliğini belirler ve böylece gerçekliğin bilgisini verir. Aslında Samkhya “mükemmel bilgiyi” ifade eden açıklamalardır. En eski Samkhya eserinin yazarı İsvarakrişna, üç acının azabından kurtulma isteğinin bu öğretinin temelini oluşturduğundan bahseder: göksel sefalet (tanrılar yol açar), yeryüzü sefaleti (doğa neden olur) ve iç ya da organik sefalet.
Bu öğreti üzerine okullar kurulmuştur. “Samkhya düşünürleri” okulunun kurucusu 700’lü yıllarda yaşamış olan Kapila’dır. Budhha, “Herşey acılardan ibarettir, hatta zevk almak bile acıdır,” der. Bilge Patanjali ise, “Bilge için her şey acıdır,” der. Aslında bu evrensel acılar kötümserlik, umutsuzluk değil; mutluluğa giden yolun koşulu olarak kabul edilir. Acı evrenseldir, özgürleşmek için acıyla nasıl başa çıkılacağı bilinirse gelişme olur ve acı kendiliğinden yok olur. Hint felsefesinin, tekniklerin ve meditasyonun amacı acıdan kurtulmaktır. Samkhya, Upanişadların uzantısıdır ve selamete, esenliğe, huzura ulaşmak için bilginin gerekliliğinden bahseder.
Samkhya felsefesinde iki gerçeklik temeldir. Prakriti (madde), Purusha (öz, yüce ruh) ve Prakriti 3 gunadan yani halden, “Sattva, Rajas ve Tamas”tan oluşmaktadır. Sattva mutlulukla ilgilidir. Rajas eylemle ilgili, Tamas ihmal ve hareketsizlik ilişkisidir.
Prakriti tüm fiziksel varlığın nedenidir.
Gunalar fiziksel dünyanın nesnelerini oluşturur. Prakriti durağan değildir. Prakriti tüm fiziksel nesnelerin sürekli değişim ve dönüşümünde vardır. Purusha (öz), mutlak, bağımsız, algılanamaz, bilinemez, herhangi bir deneyim üstünde ve herhangi bir kelime veya açıklamanın ötesindedir. Bu nitelenemeyen bilinç, saf kalır. Bir çiçeğin aynada yansıması gibi zeka da Purusha’yı yansıtır. Fakat çiçeği aynaya ait sanmak ise sadece cahilliktir. İnsanlar “idrak” (buddhi) aracılığıyla bilir ve anlarlar. Samkhya acının nedeninin “bilgisizlik” olduğunu anlatır. Ama yaratılışın tarihini saptamak nasıl olanaksızsa, cehaletin tam olarak ne zaman, nasıl ortaya çıktığı da saptanamaz. Bu soruna bir çözüm bulmaya çalışmak boşuna çabadır.
Samkhya ruh ve bilinç halleri arasındaki ortak niteliği aydınlatma yoludur. Sonsuz çeşitliliği bir tek temel ilkeye maddeye (prakriti) indirger ve evreni, hayatı, bilinci tek kaynaktan türetir. Çok farklı görünenleri fiziksel, yaşamsal ve zihinsel birleştirip evrensel görünen ruhu tek kabul eder. Samkhya felsefesinden farklı olarak, Bilge Patanjali, metafizik bilginin tek başına insanı kurtuluşa götürmeyeceğini, bilginin sadece temel oluşturduğu ve bilginin deneyim ile aydınlanma yoluna götüreceğini açıklamıştır.
Nilgün Çevik Gürel
Kaynaklar:
Mircae Eliade, Dinsel İnançlar ve Düşünceler
Tarihi Cilt 2, Kabalcı Yayınevi, Temmuz 2003
Harvey Day, Yoga Illustrated Dictionary, Kaye & Ward Ltd., 1971
Heinrich Zimmer, Hint Felsefesi, Emre Matbaacılık, 1992
Orhan Hançerlioğlu, Dünya İnançları Sözlüğü,
Remzi Kitabevi, Eylül 1993
